Ostatni etap w reżyserii Wandy Jakubowskiej to jeden z najwcześniejszych filmów dotykających tematyki Holocaustu, częściowo zrealizowany na terenie obozu Auschwitz-Birkenau. Reżyserka realistycznie obrazuje w nim horror przymusowej pracy i masowej eksterminacji, ale także opór więźniarek. Film Wandy Jakubowskiej, zdaniem filmoznawcy Tadeusza Lubelskiego, nie tylko zmienił tuż po II wojnie światowej krajobraz polskiego kina, ale też po raz pierwszy zapewnił mu międzynarodowy prestiż.
Jeszcze przed oficjalną premierą w marcu 1948 roku, wzbudził zainteresowanie całego świata, który dopiero zaczynał przepracowywać traumę II wojny światowej. Reżyserka wiele lat później opowiadała: „Chęci zrobienia tego filmu zawdzięczam prawdopodobnie fakt, że w ogóle żyję. Chęć ta bowiem uchroniła mnie od przeżywania Oświęcimia subiektywnie, pozwoliła brać wszystko, co mnie otaczało, jako szczególny rodzaj dokumentacji”. Wanda Jakubowska czerpała bowiem z własnej biografii: w 1943 roku sama trafiła do obozu Auschwitz.
Film ma luźną konstrukcję, akcja obejmuje kilka równoległych wątków. Marta jest polską Żydówką, tłumaczką, działa w obozowym ruchu oporu; ginie podczas próby ucieczki. Rosyjska więźniarka – lekarka Eugenia, próbująca ratować chorych, zostaje poddana torturom i stracona. Niemiecka komunistka Anna trafia do obozowego bunkra.
Wanda Jakubowska, była więźniarka obozu, a także współautorka scenariusza (razem Gerdą Schneider, również więźniarką obozu), przekazała w filmie syntetyczny obraz rzeczywistości obozowej: tragiczne losy więźniarek, zdziczenie i sadyzm niemieckiej załogi przekazała była więźniarka Auschwitz.
Ostatni etap to pierwszy polski film, który wszedł na ekrany w ponad pięćdziesięciu krajach i który prasa światowa uznała za dzieło wielkiego formatu. To jedno z najbardziej wstrząsających dzieł obrazujących II wojnę światową, zrealizowane w autentycznej scenerii obozu koncentracyjnego.
Drugie życie filmu
Digitalizacja i restauracja cyfrowa filmu Wandy Jakubowskiej została wykonana w 2019 roku w pracowniach FINA we współpracy ze Studiem Filmowym TOR (obecnie WFDiF). Do czasu podjęcia prac nad filmem był on dostępny dla widzów jedynie w postaci kopii pokazowej 35 mm oraz w wersji SD, powstałej w wyniku zgrania kopii pozytywowej za pomocą telekina. W obu przypadkach film posiadał ubytki w klatkach, obraz był bardzo zaciemniony, a dźwięk charakteryzował się występowaniem licznych hałasów i trzasków. Niektóre dialogi, istotne dla zrozumienia fabuły filmu, były wręcz niesłyszalne. W archiwum FINA nie zachował się ani negatyw filmu, ani żadna z wytworzonych na podłożu łatwopalnym w latach 40. kopii dystrybucyjnych. Na potrzeby realizacji projektu zeskanowano w standardzie 4K i przebadano sześć materiałów pozytywowych i negatywowych. Za podstawę rekonstrukcji obrazu i dźwięku przyjęto kontrnegatyw. W celu uzyskania najpełniejszej wersji filmu braki w klatkach zostały uzupełnione z nośników pozytywowych.
Repremiera i obecność na festiwalach
Światowa repremiera odrestaurowanego filmu odbyła się w lutym 2020 roku na festiwalu filmowym Berlinale, w sekcji Berlinale Classics. Był także pokazywany w 2020 roku na koszalińskim festiwalu Młodzi i Film. Teraz ma szansę wygrać nagrodę FOCAL International Award 2021, przyznawaną twórcom różnych rodzajów materiałów audiowizualnych, w kategorii Najlepsza rekonstrukcja. Zobacz wszystkie nominacje do tej nagrody.
Restauracja cyfrowa filmu Ostatni etap była współfinansowana przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego oraz Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu.
