Pan Piórko śni to jeden z ciekawszych filmów pioniera animacji filmowej w Polsce, Zenona Wasilewskiego. Reżyser urodził się w Sosnowcu, studiował prawo i polonistykę. W dziedzinach rysunku, malarstwa i filmu był samoukiem. W okresie międzywojennym publikował rysunki satyryczne w prasie, m.in. w „Szpilkach” i „Cyruliku Warszawskim”. W roku 1935 dołączył do pracowni Włodzimierza Kowańki – jednego z prekursorów filmu rysunkowego – gdzie złapał bakcyla animacji. Przed wojną zrealizował pierwszą wersję filmu Za króla Krakusa. W roku 1945 został przyjęty na stanowisko reżysera filmów kukiełkowych w Wytwórni Filmowej Wojska Polskiego. Tam powstała druga wersja animacji Za króla Krakusa (1947), która przyniosła mu nagrody na międzynarodowych festiwalach.
Pan Piórko śni znajduje się na drugim biegunie twórczości Wasilewskiego. W Za króla Krakusa twórca, odwołując się do klasycznej polskiej baśni o smoku wawelskim, wspierał mit narodowy – nawiązywał do niedawnych wydarzeń II wojny światowej i walki z Niemcami. Tymczasem w Pan Piórko śni artysta odwołuje się do aktualnych realiów społecznych i buduje narrację antysystemową, w której główny bohater buntuje się przeciw przełożonym. Brak tu również realistycznej scenografii, którą Wasilewski starał się zainscenizować w Za króla Krakusa. Wycięte z kartonu ekspresjonistycznie powykrzywiane budynki i wyrysowane szkicowo elementy krajobrazu nie są próbą naśladowania rzeczywistości – eksponują tworzywo plastyczne, z którego zostały wykonane.
Film Wasilewskiego to jeden z nielicznych przykładów filmu animowanego wyprodukowanego w Polsce w latach 40. XX wieku, który w pełni wykorzystuje siłę, jaką daje język animacji. Twórca pomysłowo stosuje antropomorfizację przedmiotów takich jak budzik czy budynek biura, mających przypominać głównemu bohaterowi o jego obowiązkach. Biuro, do którego wchodzi bohater, jest ascetyczne i wypełnione precyzyjnie zaplanowanymi kształtami geometrycznymi. Strzałki wskazują kierunek ruchu, w którym mają podążać pracownicy. W windzie kształty przesuwające się za bohaterem przyjmują niemal abstrakcyjną formę. W tej przestrzeni kunsztownie poukładany jest również czas. Świadczą o tym nie tylko chodzący ciągle za bohaterem budzik, lecz także równomierne przemieszczające się elementy scenografii, takie jak schody i winda. Tymczasem bohater porusza się nieregularnie, wręcz swobodnie, a co jakiś czas przystaje i rozgląda się na boki.
Ciekawy pomysł przyświecał autorowi również podczas projektowania postaci. Ich sylwetki dalekie są od realistycznych. Większość pracowników biura jest płaska jak kartka, co podkreśla ich nierozerwalny związek z przestrzenią, w której pracują, a także nieskomplikowaną osobowość i całkowite podporządkowanie się systemowi. Pomysł z płaskimi lalkami Wasilewski rozwinął później w filmie Zbrodnia na ulicy kota brzuchomówcy (1961). Tam jednak to płaski poeta jest prześladowany przez przestrzenne społeczeństwo.
Jedynymi przestrzennymi postaciami pracującymi w biurze są dyrektor i jego sekretarka. Ten pierwszy przypomina węża o wydłużonych kończynach. Gdy tylko dostrzega głównego bohatera – wychylając się z gabinetu niczym smok z jaskini – złości się za spóźnienie. Wywiązuje się walka, w której Alojzy Piórko wiąże nogi dyrektora na supeł, po czym wkłada go do szuflady. Zaprowadziwszy swoje rządy w biurze, zabiera sekretarkę Jadzię na urlop na bezludną wyspę.
Film Wasilewskiego wyraźnie wykraczał poza swoje czasy i stał w opozycji wobec dominujących w latach 40. trendów w polskiej animacji. Dzieło było niezrozumiane przez ówczesnych przedstawicieli władz filmowych, o czym najlepiej świadczą najpierw oceny scenariusza, później – samego filmu, a w końcu nieskierowanie go do rozpowszechniania w kinach. Reżyser przedstawia wyraźnie antysystemową wizję świata, próbując ukryć ją pod opowieścią o pozornie edukacyjnym wydźwięku zachęcającym obywateli, aby nie spóźniali się do pracy. Tak zaplanowany morał miał być wyeksponowany w finałowej piosence, w której cztery wesoło tańczące budziki śpiewają, że nie wolno ich lekceważyć. Ówczesne władze kinematografii nie przyjęły jednak takiego rozwiązania. Wasilewski próbował jeszcze uniknąć odstawienia filmu na półkę, proponując dodatkową scenę, która miała lepiej wydobyć puentę. Kiedy Alojzy Piórko spóźnia się na autobus, na przystanku ma do niego dołączyć kobieca personifikacja „poczucia obowiązku”, karcąca go za nieodpowiedzialne zachowanie. Niestety scena nie została zaaprobowana i nie odwróciła losów filmu.
Oprac. Michał Mróz
Zobacz więcej zdjęć na: FOTOTEKA
