Tytuł pierwszego powojennego polskiego filmu fabularnego działa na dwóch płaszczyznach. Z jednej strony odnosi się do dosłownej wędrówki bohaterów, z drugiej – niesie znaczenie symboliczno-profetyczne. Przepowiada losy Polski – jej długą drogę do odzyskania niepodległości – a zarazem antycypuje niełatwą ścieżkę samego filmu na ekran.
Okoliczności powstania Wielkiej drogi były wyjątkowe. Film zrealizowano w ramach działalności Referatu Filmowego przy 2. Korpusie Polskich Sił Zbrojnych. Formacja dowodzona przez generała Władysława Andersa, przemierzająca Bliski Wchód, Egipt i Włochy, w czasie wojny zapewniła schronienie wielu osobom ze świata kultury, m.in. reżyserom, aktorom, scenarzystom i kompozytorom. Dzięki ich zaangażowaniu, mimo trudnych warunków, powstały kroniki filmowe, dokumenty i fabuły. Jedną z takich produkcji była Wielka droga – zrealizowana w 1946 roku we Włoszech i postrzegana jako zwieńczenie kinematograficznej działalności 2. Korpusu.
Wielka droga łączy w sobie kilka kategorii rodzajowych i gatunkowych. Główna oś fabularna, skupiona na historiach ludzi uwikłanych w wojenną zawieruchę, przeplata się z dokumentalnymi ujęciami – oglądamy bitwę o Monte Cassino, podpisanie polsko-sowieckiej deklaracji o udziale Polski w walce z III Rzeszą oraz zwycięską defiladę 2. Korpusu w Bolonii. Na ekranie kilkukrotnie gości także generał Anders. Sama fabuła wpisuje się w ramy patriotycznego melodramatu wojennego. Uczuciowy trójkąt pielęgniarki Jadwigi (Jadwiga Andrzejewska), podchorążego Adama (Albin Ossowski) i artystki scenicznej Ireny (Irena Anders) osadzono w realiach wojennych doświadczeń Polaków. Ścieżki głównych bohaterów przecinają się w szpitalu polowym, gdzie oślepiony w walce mężczyzna bierze Jadwigę za swoją narzeczoną Irenę, czemu przygląda się ordynator (Józef Winawer). Równolegle, dzięki dziennikowi Adama, poznajemy burzliwe dzieje pary, naznaczone okupacją Lwowa, wywózką na Syberię i tułaczką po Bliskim Wschodzie. Cała historia jest pełna patriotycznego ducha, co zostało podkreślone chociażby wykonaniem słynnej pieśni Czerwone maki na Monte Cassino.
Zobacz więcej zdjęć na: FOTOTEKA
Wielka droga powstała już po wojnie, jednak można ją postrzegać jako finisz polskiej kinematografii lat 30. Łącznikiem z tą dekadą są zarówno osoby zaangażowane w produkcję, jak i nawiązania intertekstualne. Za reżyserię odpowiadał Michał Waszyński – bez wątpienia najpłodniejszy filmowy twórca międzywojnia. Scenariusz napisał Konrad Tom – kolejna kluczowa postać tamtych lat. Zdjęcia są zasługą cenionego duetu operatorskiego: Seweryna Steinwurzela i Stanisława Lipińskiego. W roli pielęgniarki wystąpiła Jadwiga Andrzejewska, jedna z gwiazd polskich komedii i melodramatów lat 30. XX wieku. Na ekranie pojawił się także Adam Aston – wokalista znany z wielu przedwojennych szlagierów. Muzykę do filmu skomponował Henryk Wars – słynny twórca filmowych melodii. Pamięć o kinie sprzed wojny przywołują również dialogi – jeden z bohaterów porównuje Irenę do Jadwigi Smosarskiej w filmie Na Sybir. Z kolei Roman Włodek zwraca uwagę na powiązania roli pielęgniarki Jadwigi z wcześniejszymi kreacjami Andrzejewskiej, m.in. postacią Jadzi z Wyroku życia (Jadwiga Andrzejewska na scenie i ekranie, Kraków–Warszawa 2019).
Wielką drogę można również odczytywać jako opowieść o przeżyciach członków ekipy filmowej, zmuszonych przez wojnę do porzucenia bliskiego im środowiska. Część z nich, w tym Waszyński, przed dołączeniem do Armii Andersa doświadczyła zsyłki na Syberię. Każda osoba miała za sobą długą i trudną drogę, wymagającą wyrzeczeń oraz podjęcia bolesnych decyzji. Iwona Sowińska podkreśla szczególne znaczenie postaci Ireny, której ewolucja – od artystki estradowej do żołnierki – staje się symbolicznym obrazem doli wielu twórców zmuszonych do starcia z brutalną wojenną rzeczywistością („Kwartalnik Filmowy” 2016, nr 95).
Film Waszyńskiego nie tylko ukazuje wojenne doświadczenia, lecz także zapowiada powojenne losy państwa polskiego – długą walkę o odzyskanie niepodległości. Emblematycznym mottem Wielkiej drogi stają się słowa głównego bohatera: „przeszliśmy wielką drogę, ale nie doszliśmy jeszcze do wolnej Polski”. Równie zawiła okazała się droga samego filmu na polskie ekrany. Produkcja trafiła do kraju dopiero w 1962 roku, lecz na publiczny pokaz musiała czekać znacznie dłużej ze względu na wyraźnie antyradziecki charakter. Sowietów okupujących Lwów przedstawiono jako najeźdźców wprowadzających atmosferę terroru. Niebywale sugestywna pozostaje scena, w której wywiezieni na Syberię Polacy wykonują katorżniczą pracę przy akompaniamencie radosnej radzieckiej pieśni. Z tego powodu film po raz pierwszy zaprezentowano w polskiej telewizji na początku lat 90., a pierwszy publiczny pokaz kinowy w Polsce odbył się dopiero w 2012 roku. Droga filmu na ekrany była długa, lecz dziś, już w odrestaurowanej wersji, zajmuje on należne miejsce w historii polskiego kina.
Oprac. Karolina Hołub
__________________________
Film dostępny na:
