Zakazane piosenki były pierwszym pełnometrażowym filmem fabularnym zrealizowanym w Polsce po II wojnie światowej. Ich geneza sięga fascynacji Ludwika Starskiego okupacyjnymi piosenkami warszawskimi, które zbierał w czasie wojny, notując teksty i melodie krążące po ulicach i podwórkach. Po wyzwoleniu, mieszkając w Łodzi, zaproponował pomysł Leonardowi Buczkowskiemu. Początkowo miał to być dokument, jednak zebrany materiał i emocjonalny potencjał tematu sprawiły, że twórcy zdecydowali się na film fabularny.
Pierwsze zdjęcia rozpoczęto jesienią 1945 roku. Do współpracy zaproszono autentycznych śpiewaków ulicznych, którzy w czasie okupacji wykonywali zakazane piosenki. Po pokazie próbnych ujęć w łódzkim atelier Film Polski zatwierdził projekt pełnometrażowy. Starski napisał nowy scenariusz, łącząc losy fikcyjnych bohaterów z wydarzeniami okupacyjnymi.
Zobacz więcej zdjęć na: FOTOTEKA
Film opowiada historię muzyka Romana Tokarskiego, który zgłasza się do Filmu Polskiego po przeczytaniu ogłoszenia o planowanym filmie o zakazanych piosenkach. Jego wspomnienia stają się punktem wyjścia dla retrospekcji ukazujących życie codzienne w okupowanej Warszawie – od pierwszych dni wojny po powstanie. Widz obserwuje dramaty mieszkańców, sceny konspiracji, łapanek i egzekucji, ale także chwile nadziei, gdy śpiew staje się formą oporu. Film kończy się ujęciami defilady wojskowej po wyzwoleniu Warszawy.
Produkcja była ogromnym wyzwaniem, realizowanym w trudnych, powojennych warunkach. Choć akcja toczy się w Warszawie, większość zdjęć powstała w Łodzi, gdzie zrekonstruowano fragmenty zniszczonej stolicy. Scenograf Anatol Radzinowicz odtworzył ulice Boduena, Jasną czy fronton Filharmonii Narodowej. Garderoby mieściły się w jednym pokoju, a kostiumy przynoszono z domów. Ekipa dysponowała tylko dwiema kamerami, z których jedna była niemym aparatem znalezionym w siedzibie Hansa Franka w Krakowie. Dźwięk nagrywano w sposób improwizowany, a operator Adolf Forbert owijał kamerę pierzyną, by stłumić hałas. Braki sprzętowe rekompensowano entuzjazmem i pomysłowością.
W obsadzie znaleźli się młodzi aktorzy, często debiutujący na ekranie. Danutę Szaflarską, odtwórczynię głównej roli, Buczkowski dostrzegł w Starym Teatrze w Krakowie. Jej partnerem był Jerzy Duszyński, a w epizodach wystąpili m.in. Alina Janowska, Hanna Bielicka i Zofia Jamry.
W połowie 1946 roku ekipa przeniosła się do Warszawy, by zrealizować sceny plenerowe – m.in. wejście Niemców do miasta, łapanki, egzekucje i walki powstańcze. Do roli okupantów zaangażowano byłych żołnierzy Wehrmachtu, co wywoływało emocjonalne reakcje warszawian, którzy na widok kolumn „niemieckich” żołnierzy reagowali strachem i gniewem.
Premiera odbyła się 8 stycznia 1947 roku w warszawskim kinie Palladium. Publiczność przyjęła film entuzjastycznie – widzowie wzruszali się, śpiewali razem z bohaterami i odnajdywali w fabule własne wojenne wspomnienia. Krytycy byli podzieleni: jedni chwalili film za autentyzm i emocje, inni zarzucali mu brak tragicznego tonu i zbyt łagodne przedstawienie okupanta.
Pod naciskiem władz w 1948 roku powstała druga wersja filmu, bardziej zgodna z ówczesnymi wymogami politycznymi. Zmieniono konstrukcję fabularną i dodano sceny podkreślające brutalność Niemców oraz udział Armii Czerwonej w wyzwoleniu Warszawy. Choć ta wersja była artystycznie słabsza, film nadal cieszył się ogromną popularnością.
Oprac. Grzegorz Rogowski
Plakat do filmu Zakazane piosenki / Autor: Walerian Borowczyk / Źródło: Filmoteka Narodowa - Instytut Audiowizualny
Zobacz więcej plakatów na GAPLA
